Ажиб дамлар экан болалик

(Эссе)

Онамнинг айтишича, мурғакликда оғриган пайтларим, Зайнаб момо танглайимни пахта билан кўтариб қўяркан. Шунинг учун бўлса керак, пахтага меҳрим болаликдан бошланган. Тўрт яшар чоғимда, онамнинг гарди рўмолини белимга этакдек боғлаб, отамнинг олдига тушиб пахта терганман. Ўшанда бўйим ғўзалардан паст бўлгани боис, кўпроқ осмонни, оппоқ булутларни кузатардим. Назаримда, улар ҳам менга улкан пахта хирмонларини эслатарди.
Кейинчалик, пешонасига чарм кўзтумор тақилган, бир шохли, серсут сигиримизни Дамариқ бўйидаги ажриқзорларда ўтлатиб юриб ҳам деҳқонлар ишини завқ билан кузатишдан толмаганман. Пахтанинг момиқ толаларини пайпаслаб, унинг қоп- қора  чигитларини тишларим билан қисирлатганда ро­ҳат­ланардим.
Биз – бир гуруҳ қувноқ болалар, хирмончи Ҳазрат бобонинг ҳақорату таҳдидларини назар-писанд  қил­май, ўзимизни пахта хирмони бағрига отардик. Унинг тафти, иси кишига ўзгача кайфият бахш этарди. Балки, ўша сабаб, юрагимизнинг қат-қатидан пахта жой олган бўлса, ажабмас…
Пахтазорларни оралаб, дамодам этак бў­шат­ганимизни кўрган Бахши кампирнинг: “Дети – детам, хети – хетам”, – дея эркалатишлари қулоқларим ос­тида ҳанузгача жаранглаб туради.Бахши кампир, биз теримчи болаларни, гўё ўша пайтлар далаларда пахта териб юрган, терим машиналарига қиёсларди.
Ой тўлишиб чиққан паллада, Зулҳаёт опам бизни оҳиста шивирлаб, ширин уйқудан уйғотарди:
– Пахта теришга борамиз…  
Бизнинг бутун фикру зикримиз далалар билан боғланиб кетарди. Гоҳо, кунлик пахта терими нормасини бажаролмай қолсак, ҳисобчимиз Бозор Қодирнинг важоҳатидан қўрқиб, далалар бағрига бекиниш пайида бўлардик…

     У КУНЛАРНИ УНУТИШ ОҒИР…
Болалик далалар бағрида қолди,
Пахта терар эдик ҳатто қорларда.
Опа, Бахши кампир қайга йўқолди,
Ёки пул тегдими пахтакорларга?

Хушмўйлов йигитнинг даласи қайда,
Қамчилаб юрибди кўкка отини.
Чиқиб уч юз кило пахта терганмиш,
Шўрлик Жангибойнинг дардманд хотини.

“Уйим куйди”, – дея титрар Шариф чол,
Қулоққа кўндаланг қўйиб ўзини.
У шундай қилмаса эди эҳтимол,
Сел олиб кетарди ризқу рўзини.

Дала дарсхонадек бўлмаган бежиз,
Бош эгиб юрардик, ниҳолларга қул.
“Тузнинг ози ҳам туз, кўпи ҳам бу туз,”
Маҳзун сўз бошларди уста Жумақул.

Хирмонлар осмонга бўйлашиб борар,
Унда тошдан эди балки жонимиз.
Ҳар кун бармоқларни тешиб қон олар,
Сўнгги чаноқларда қолган нонимиз.
Опа, у кунларни эслагим келмас,
Пинҳона кўз ёшим оқаверади.
Юракка заррача ҳаловат бермас,
Ҳижронлар дилимни ёқаверади.
Яна бир кунимни ўғирлайди тун,
Кўзимни узмайман қора чодирдан.
Нормамни бажармай қочганим учун,
Уялиб юрибман Бозор Қодирдан…
Ажиб дамлар экан болалик…
Онам куну тун олов билан сирлашишдан толмасди.
Назаримда, кўкда кезиб юрган
Ой ҳам онамни нон ёпишга ундаётгандек бўларди…
Ой…
Онам қувлаб адо бўлган нон,
Оқармади қисмат тандири.
Бизлар эса йўлдамиз ҳамон,
Бўйнимизда ҳаёт занжири…
Онамнинг тандири оқарганини эслаёлмайман, оғзидан аждар каби ловуллаб ўт пуркаётган қоп-қора тандир, онамнинг гулгун кунларини юлиб кетди.
Шўрлик, дунё ташвишларидан ҳориққан пайтлари бир сўзни бизга бот-бот уқтирарди.
–  Бир куни пешонанг дунёнинг кўҳна устунига тек­кач, биласан, менинг қанчалар ҳақлигимни…
Дунёнинг ҳам кўҳна устуни бўладими, дея ўй­лардим. Йиллар ўтиб борган сари волидамнинг ўша сўзлари нечоғлик ҳикматга лиммо-лим эканлигини англаб етаяпман.
Қишлоғимизнинг чеккасидаги жойлашган боғдаги сархил меваларни негадир ҳеч ким қўриқламасди, у ҳамма учун бирдек эди. Номи ҳам ғалати: Ўғрилар боғи.  Эмишки, бир замонлар у ерда беҳисоб бир тўп қароқчилар яшаган экан. Балки, ўшалар ўзларининг қинғир ишларини ювиш илинжида бу ерга  дарахт кўчатларини ўтқазиб кетишгандир. Яна, ким билади дейсиз…. Қишлоқ болаларининг қийқириб беминнат балхи тут ейиши марҳум ўғриларнинг қилган гуноҳларини бир йўла юваётган бўлса, ажабмас.
Ўшанда мен нега бу қадар пахтазорларга маҳлиё бўлиб қолганлигимнинг моҳиятини ҳанузгача англаёлмайман. Илк бор севган қизимнинг қўлига гулпахта ясаб тутқазганимда, унинг ичида қалбим сирлари қоришиб кетган хат ҳам бор эди…
Менинг энг аянчли, қоронғу куним, боғларни зар­ҳал япроқларга буркаган зарғалдоқ куз, онамнинг ўл­тирган сўрисини хазонларга тўлдирганида келди.
– Оёқларим зирқираб оғрияпти, болам… – дея но­лиётган онамизни куз ўзининг хазонлари билан қориш­тириб кетди…
Ўшанда, бошим дунёнинг кўҳна устунига илк бор тўққиллаб текканини ҳис қилдим.
Болалигим кечган ҳовли бир зумда ҳувиллаб қолди…

    ОНАМНИ СОҒИНДИМ
Қийшайган тандири қорайди,
Дунё кўз олдимда торайди,
Пандлари коримга ярайди,
Онамни соғиндим, О н а м н и…
Бўғзимни куйдириб чиққан сатрлар мени чексиз соғинч домига тортади. У пайтлар мен тупроқ билан сирлашиб юрган зироатчи эдим…
Онамни тупроққа қўйгач, орзу-ҳавасдан кўнглим буткул совигандай бўлди. Умр бўйи бизларни деб ташвишларга кўмилиб яшаган у муштипар аёлни йўқотиб қўйгач, дунёдаги энг катта бойлигимдан айрилганимни фаҳмладим. Ўн иккита фарзандни оқ ювиб-оқ тараган онамиз, борлиғини фарзанд тарбиясига бағишлаб, ўзини унутиб қўйганди. Онамиз бизлардан бир зайил эзгу мақсадларга эришиш учун яхши ният қилишни талаб қиларди.
Онам ерга тушган бир парча ёзуви бор қоғозни ҳам, гарчи саводи бўлмаса-да, эътибордан четда қолдирмай, бизларга: “…ўқиб кўр-чи, бунда нима ёзилган”, – деб ихлос билан узатарди. Мактаб кўрмаган волидамнинг зукколигидан  доим ҳайратланганман…
Ҳар гал қабри бошига борсам, қулоқларим остида:
– Оёқларим зирқираб оғрияпти, болам… – деган нидо янграётгандек бўлади.
Бугун яна шу ердаман. Баҳор бўлгани учун май­салар ҳам ўзларининг ям-яшил сепини ёзибди. Ло­лақизғалдоқлар ловуллаб онамнинг юрак доғлари би­лан қоришиб унгандек эди. Қабр – ҳомиладор она вужудига ўхшайди. Бир пайтлар мен онамнинг қорнида бўлганман, бугун эса онам ер бағрида ётибди. Назаримда бунда бир ҳикмат бордек туюлади. Ўзимча неларнидир илғагандай бўламан.

БУ МАЙСАЛАР УСТИМДАН КУЛДИ
Мен ким бўлдим дунёда, она,
Бу майсалар устимдан кулди.
Мендан олдин мозорингизга,
Бориб сизни зиёрат қилди.

Тушунмай бу дунё ишларин,
Орқасидан қувиб толганман,
Балки ўша сабаб, онажон,
Майсалардан ортда қолганман.

Қабристонда қизғалдоқларнинг,
Қанчалар қон бўлганин кўрдим.
Табиатнинг танбеҳларидан,
Қаршингизда хижолат бўлдим.
 

Тупроқ каби беозор онам,
Энди сизни қайдан топаман.
Кўнглим каби ҳувиллаб ётган,
Далаларга қараб чопаман.

Топдим барча йўқотганларим,
Ҳамроҳ бўлди менга шуҳрат-шон.
Аммо сизни қанча изласам,
Тополмайман энди, онажон.

Мен ким бўлдим дунёда, она,
Бу майсалар устимдан кулди.
Мендан олдин мозорингизга,
Ўзларини пояндоз қилди.

Она, дунёнинг ноҳақликлари билан тўқнашган чоғимда, сизнинг ибратли пандларингиз менга ёр бўлади. Сиз, ҳар бир инсоннинг елкасида доимий икки фаришта туради, дердингиз. У фаришталар кишининг қилган ниятлари ижобат бўлиши учун “Омин”, деб турар экан. Шунинг учун ҳам, тилак доим яхши бўлишини бот-бот уқтирардингиз. Биз – болалар у пандларни момоларнинг кўҳна нақли, деб кулардик.
Баҳор қуруқ келган палла, ғўза ниҳолларининг ердан униб чиқиши қийинлашган лаҳзалар, ҳали тонг отмай туриб далалар бағрига сингиб, қоронғу тушганда уйга қайтардик. Саҳар пайти хўжалик боғида бир булбул сайраяпти, юракларни тилка-пора этиб куйлаяпти, бағри қон гулларни кўксига босиб куйлаяпти. Наводан дилим яйраб кетди. Булбулнинг овозига маҳлиё бўлдим.

Гул ишқида ёнган булбул,
            сен менга ёнишни ўргат,
Тилларингдан айланайин,
            энг ширин хонишни ўргат.

Эй сен боғнинг ҳукмдори,
            ошиқ дилларнинг сардори,
Менга фақат битта гулнинг
             кўнглини олишни ўргат.

Наво қилдинг гулни қучиб,
            гулдан гулга бординг учиб,
Белларидан олай қучиб,
            унга ёлворишни ўргат.

Сочига боғлаб жонимни,
            хино қилди дил қонимни,
Балки қийнаб ўлдирмоқчи,
            ўлмай соғ қолишни ўргат.

Қачон чиқар менинг гулим,
            дарддан тўлиб кетди дилим,
Устозим бўлгин булбулим,
            энг дардли нолишни ўргат.

Ким бўлди деб, Ахтамқули,
            лол қолса кўпларнинг тили,
Ғўзалардан узр сўраб
            Тошканга боришни ўргат.
Тилагим ижобат бўлди, ғазал кўпларни ҳая­жон­лантирди. Елкамдаги фаришталар “Омин”, деб турган эканми, ғўзалардан изн сўраб, Тошкентга боришимга имкон топилди… Катта минбарларда, элнинг ичида ҳаяжонланиб шеър ўқиётган чоғимда, дуогўй онамнинг айтган фаришталарию, хўжалик боғида тинимсиз куйлаётган куйчи булбулнинг навоси хаёлимдан кечади. Ниятни доим яхши қилиш керак экан, деган хаёлга бораман…
Она, онажон, бу ёруғ оламда илм олиш илинжида дунёнинг бир қанча боши берк кўчаларига кириб чиқдим. Улкан билим даргоҳлари менга қучоқ очди.Аммо сизнинг дарсхонангиздек, меҳрли, беминнат даргоҳ, дунёнинг ҳеч бир гўшасида йўқлигини англадим.
Юртбошимизнинг “Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор” рисоласида бежиз:
“Ёзувчилик – бу оддий касб эмас, Худо берган истеъ­доддир. Бу касбга ҳеч қаерда ўқитиб, ўргатиб бўл­майди. Ёзувчиликнинг мактаби ҳам, дорилфунуни ҳам битта. У ҳам бўлса ҳаёт ичида, ўз халқи билан ҳам­дарду ҳамнафас яшаш, ҳақиқат ва адолатга са­до­қат билан хизматқилишдир…” дейилмаган.
Тўшакда михланиб ётган онам ҳақида шеър ёзиб боргандим,у киши шеъримни тинглаб, мунгли кўзларини менга тикиб дедилар:
– Шеър эшитган билан, тузалмаяпман-ку, болам?!..
Кейин билсам, мени не-не куйларга солган бу но­шуд байтларим, онамнинг ҳам дардига малҳам бў­лол­маган экан.

Оқ булутдек тўзилади борган сари,
Қисматимнинг битилмаган дафтарлари,
Бу ҳолатни сезмаганман мен илгари,
Она, сизни бир соғиндим, Она, сизни…

Шотирўд, менинг барча орзу-армонларимни бор­лиққа тараннум айлаган она қишлоғим! Унинг соддадил, кўнгли осмон одамларининг ҳар бири менга устозлик қилишган. Дарвозаси кечаю кундуз ланг очиқ, меҳмон қабул қилишдан завқланадиган Кокил бободан тортиб, қирлар бағрида яланг оёқ юрган омонатбон  Девона бобогача ҳамма-ҳаммаси, ҳаётимда ибрат мактаби бўлган.
Она, бугун мен сизнинг кўнгил мактабингиз ҳақида кенгроқ фикр юритишни ният қилдим. Тарбиянинг бошланиши дунёни теран нигоҳ билан кўра билишда, у даргоҳнинг муаллимидадир. Биз – ўн икки фарзанд, қишнинг узун тунлари сандал атрофида ғуж бўлиб “Кўк сигир” ҳақидаги ғаройиб эртакни эшитганимизда, кўкдан хум тўла сут ёғилишини орзу қилиб чиққанимиз сир эмас. Айниқса, сингилларим – Фотима-Зуҳра туғилган йили қиш қаттиқ келганди. Қисир қолган бир шохли, серсут сигиримизнинг қадри билиниб турган бир пайтда, қишлоғимизга четдан келин бўлиб келган химия ўқитувчиси – Баҳринисо опанинг ҳар куни ярим пақир сутни бепул, беминнат, эгизаклар учун бериб юборгани оғиримизни енгил қилган. Унинг қилган яхшиликларига онамнинг беҳисоб дуолари ёғиларди. Дуоларни Аллоҳ ижобат этди. Ўқитувчимиз  ҳам пайти келиб, эгизакларнинг онаси бўлди.
Она, менинг ижодим замирида ётган ғояларнинг барчаси, болаликдан олган таассуротларим ҳоси­ласидир. Сизнинг осмондек чексиз бағрингизда ул­ғайиб, дунёни танидим. Ҳарбий хизматда юрган кезларим москвалик бир тилласоч аёл, оилада нечта фарзандсизлар, деб сўраб қолди.
– Биз оилада ўн икки фарзандмиз.
Аммо бу жавобимга шаҳарлик хоним ишонмагандай бўлди.
– Наҳотки, бир аёл ўн иккита фарзандни дун­ёга келтирган бўлса?! Мен борлиғимни Иринага ба­ғишлаганман, иккинчи болага меҳр беришни тасаввур ҳам қилолмайман.
Кулдим. Ажабландим. Кулдим.
Она, сиз ўн иккита фарзандга бирдек меҳр бера олган, дунёдаги энг жасоратли аёлсиз!
Мана, яна ўша юрак-бағримни тилкалаб юборувчи зарғалдоқ куз келди. Куз ҳавоси сизга ёқмагани каби, мен учун ҳам ёқимсиздир. Айни дамда шифохонада ётибман, дардимнинг ҳам тайини йўқ.
У кун қадрдон далаларимни соғиниб, пахта далаларига чиққандим. Пахтазорда қўлимни нимадир чақиб олди. Маҳаллий аҳолининг айтишича, зулмкорнинг исмини сир тутиш керак эмиш. У ердагилар уни “номсиз” дейишаркан. Унинг нишидан сочилган заҳар ҳаловатимни бузди. Етти кун шифохонага қатнадим. Асорати битай деб турганда яна бир “номсиз” “юрагимни чақди”. Таппа йиқилдим, кейин нима бўлганини билмайман. Бугун ўн тўрт кундир, шифохонанинг оппоқ шифтига тикилиб ётибман. Қақраган томирларимга шифокорлар дори томчилатаяпти.

Кафтимга қўй кафтингни, пахта,
“Номсиз” чақиб олди қўлимни!
Қирқ йил бўлди эгатлар ичра,
Излаяпман сархуш йўлимни.

Юрагимни чақди “номсиз”лар,
Ғафлат аро қолдим билмайин.
Дард дилимни тилкалаб борар,
Зўрлигимни писанд қилмайин.

Эл бўлмаган бу хумкаллалар,
Бир-бирига етказар зиён.
Кўзларимнинг ёғини ялар,
Оёғимга чирмашган илон.

Одамзоднинг қисмати тахир,
Ҳайратингга ҳайрат солади.
Машрабни дор остидан чақир,
Йўқса дунё куйиб қолади.

Улуғбекнинг олтин бошига,
“Номсиз”ларнинг номи битилган.
Фарзандининг қўллари билан,
Хуросонда қатл этилган.
    
Тупроғини тарк этди Бобур,
Ихтиёри кетгач ўзидан.
Соғинчлари мисли жавоҳир,
Бўлиб ёғди унинг изидан.

Ҳамроҳимиз қувғинди шайтон,
Йиртилмаган кўҳна ниқоби.
Меҳробдаги меҳрсиз “чаён”,
Қодирийнинг дард изтироби.

Бухорийни излар Бухоро,
Астрободда бенаво Ҳазрат…
Мендан  кўнгил тиласанг, дунё,
Бардошимни тоғ қилиб ярат!

Майли, онажон, нима бўлганда ҳам, ҳаммаси хайрли кечди. Пешонам дунёнинг кўҳна устунига иккинчи бор унсиз урилди. Мен ҳам бугун аста-секинлик билан яшашни ўрганяпман…
 

АХТАМҚУЛИ — 1964 йилда Сурхондарё вилояти Сариосиё туманининг Шотирўд қишлоғида ту­ғилган. Ўзбекистон Миллий универистети қошидаги Олий Адабиёт курсида таҳсил олган. “Бодомгинам”, “Қорачиқда асраганимсан”, “Баҳоримдан кечиккан гул”, “Қирқ ғазал” номли шеърий тўпламлари ҳамда “Ибратли ҳаёт”, “Бахт излаган одам” номли биографик қиссалари ва “Тоғлар ҳам қарийди” китоблар муаллифи. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси.

“Ёшлик” журнали 2014 йил, 3-сон